Hætt við að aðhaldið dugi skammt gegn verðbólgu
Ríkisstjórnin gerir ráð fyrir að ekki takist að rétta ríkisreksturinn við fyrr en árið 2028, ári fyrr en gert var ráð fyrir í síðustu fjármálaáætlun. Nú er áætlað að hallinn verði 0,1 milljarður króna árið 2027 en í síðustu fjármálaáætlun var gert ráð fyrir 25 milljarða króna halla það ár. Aðhald var því aukið lítillega milli áætlana.
Fjárfestingarverkefnum frestað
Samhliða útgáfu áætlunarinnar var tilkynnt að fjárfestingarverkefnum sem ekki væru komin til framkvæmda yrði frestað, með það fyrir augum að draga úr þenslu og slá á verðbólgu. Ef fjármálaáætlunin er borin saman við þá síðustu er þó ekki að sjá að þær aðhaldsaðgerðir hafi teljanleg áhrif á ríkisreksturinn þar sem afkoma breytist lítið milli áætlana. Við teljum því ólíklegt að þær skili tilætluðum árangri í því að slá á verðbólgu.
Það vekur athygli að ríkissjóður skuli vera rekinn með viðvarandi halla í uppsveiflu í stað þess að ríkið haldi að sér höndunum til þess að eiga kost á því að auka útgjöld síðar ef harðnar í ári. Hallarekstur er í eðli sínu þensluhvetjandi og því óæskilegur í mikilli verðbólgu. Ef útgjöld ríkissjóðs eru meiri en tekjurnar hefur ríkisreksturinn áhrif til þess að auka eftirspurn í hagkerfinu frekar en að draga úr henni.
Þó ber að hafa í huga að ríkissjóður tók á sig þungar byrðar í Covid-faraldrinum. Það sést ekki síst á því hversu skyndilega skuldahlutfall ríkissjóðs hækkaði, úr 22% árið 2019 en í 33% árið 2021. Það er eðlilegt að það taki tíma að snúa ríkisrekstrinum við eftir þær óvenjulegu aðstæður sem faraldurinn olli. Auk þess er erfiðara að draga úr hallanum þegar vaxtakostnaður ríkissjóðs hækkar með síhækkandi vaxtastigi, eins og fjallað er um nánar hér að neðan.
Vandasamt að draga úr samneyslu
Þegar kemur að aðhaldsaðgerðum er vandasamara að draga úr samneyslu en að minnka opinbera fjárfestingu og því hafa stjórnvöld frekar skorið niður í útgjöldum til fjárfestingar heldur en samneyslu. Opinber fjárfesting jókst mjög á árunum 2017 og 2018 en minnkaði svo um 10% árið 2019 og um 5% árið 2020. Hún jókst svo um 19% árið 2021 en dróst saman um 0,9% í fyrra.
Í nýjustu þjóðhags- og verðbólguspá Hagfræðideildar reiknum við með að opinber fjárfesting dragist saman um 3% í ár frá síðasta ári, aukist svo um 3% árið 2024 og um 2% árið 2025. Aukningin á næsta og þarnæsta ári skýrist fyrst og fremst af því að áætlað er að frekari þungi færist í fjárfestingu í tengslum við byggingu nýs Landspítala. Ríkisstjórnin hefur gefið út áætlun um að fjárfesting í uppbyggingu spítalans aukist um u.þ.b. helming á næsta ári, minnki svo örlítið árið 2024 og nái hámarki í um 31 milljarði króna árið 2026. Hlutfall opinberrar fjárfestingar í landsframleiðslu mun lækka þó nokkuð á næstu árum, gangi spá okkar eftir.
Hlutur samneyslu í landsframleiðslu fór upp í 28% í faraldrinum, bæði vegna þess að samneysla jókst og landsframleiðsla minnkaði. Síðan hefur hlutfallið minnkað og var 26% í fyrra. Á síðasta ári jukust útgjöld til samneyslu um 1,6% og þrátt fyrir viðleitni stjórnvalda til að sporna gegn þenslu teljum við að samneysluútgjöld aukist áfram lítillega á milli ára, aftur um 1,6% á þessu ári og 1,7% bæði árið 2024 og 2025. Hafa ber í huga að magnaukning um 1,6%, eins og mældist á síðasta ári, er samdráttur þegar litið er til samneyslu á hvern landsmann þar sem landsmönnum fjölgaði um 3% á síðasta ári. Við búumst við því að hlutur samneyslu í hagvexti fari nokkuð ört minnkandi, þar sem samneyslan eykst hlutfallslega minna en hagvöxtur.
Háir vextir setja mark sitt á ríkissjóð
Ríkissjóður fer ekki varhluta af háu vaxtastigi og gert er ráð fyrir að vaxtagjöld ríkissjóðs haldist í kringum 100 milljarða árlega til ársins 2028.
Í nýju fjármálaáætluninni er gert ráð fyrir að vaxtajöfnuður ársins 2023 verði tæpum 20 milljörðum krónum lægri en áætlað var í síðustu fjármálaáætlun og 0,3% lægri árið 2024. Á þessu ári er jöfnuðurinn áætlaður neikvæður um tæpa 80 milljarða króna, en til samanburðar var hann neikvæður um um það bil 50 milljarða króna árin 2020 og 2021.
Staða ríkissjóðs hefur batnað eftir að faraldurinn leið undir lok, enda til mikils að vinna að draga úr þenslu. Seðlabankinn kallar eftir því að ríkisfjármálin vinni með peningastefnunni að því að auka aðhald í hagkerfinu en á tímum verðbólgu og hás vaxtastigs geta einnig borist kröfur úr ýmsum áttum um þátttöku ríkissjóðs. Því er brýnt að forgangsraða og skýrari mynd af forgangsröðuninni fæst með fjárlagafrumvarpi í haust.