Fjárlög 2023 – er útgjaldaþenslan of mikil?
Afkoma ríkissjóðs hefur verið erfið á síðustu árum þar sem ríkissjóður tók á sig miklar byrðar á tímum faraldursins. Þannig var samanlagður halli áranna 2020 og 2021 tæplega 500 ma.kr. á verðlagi hvers árs. Afkoman var jákvæð á árunum 2017 og 2018, en hefur verið misneikvæð síðan.
Afkoman fer batnandi
Staða ríkissjóðs og þátttaka í ýmsum björgunarúrræðum á tímabili faraldursins var einstæð og afkoman hefur óneitanlega farið batnandi frá því að faraldrinum lauk. Önnur vandamál hafa hins vegar tekið við eins og mikil verðbólga og afleiðingar stríðs í Evrópu. Seðlabankinn hækkaði vexti hressilega á árinu 2022 og á slíkum tímum er sífellt uppi mikil krafa til ríkisfjármálanna að spila náið með peningastefnunni til þess að auka aðhald í hagkerfinu. Það reynist oft erfitt fyrir ríkisfjármálin að verða við þeirri kröfu þar sem einnig er rík krafa um þátttöku ríkissjóðs á tímum mikillar verðbólgu sem leggst þungt á fólkið í landinu.
Tekjur ríkssjóðs jukust verulega á árinu 2022 í samræmi við aukna virkni í hagkerfinu og einnig er reiknað með töluverðri tekjuaukningu á árinu 2023.
Erfiðasta verkefni ríkisfjármálanna er jafnan að halda aftur af útgjöldunum og segja má að umhverfi efnahagsmála í dag geri það verkefni ekki auðvelt. Áætluð aukning útgjalda í ár er rúmlega 11% frá fjárlögum síðasta árs og rúmlega 8% meira en áætluð útgjöld 2022. Útgjaldaaukningin verður því væntanlega eitthvað umfram almenna verðlagsþróun milli áranna 2022 og 2023.
Fjárlagafrumvarpið stefndi í vænlegri átt
Í upphaflegu frumvarpi til fjárlaga ársins 2023 var reiknað með 8,4% tekjuaukningu frá áætlun fyrra árs og 2,9% aukningu útgjalda. Við afgreiðslu Alþingis á frumvarpinu riðluðust þessar tölur nokkuð þar sem samþykkt var 5,1% viðbót við útgjöldin á meðan viðbótaraukning tekna var 2,7%. Það má því segja að Alþingi hafi með afgreiðslu sinni hörfað nokkuð, sé litið til hlutverks ríkisfjármálanna í hagstjórninni.
Vextir og vaxtajöfnuður
Fjármagnskostnaður Ríkissjóðs var orðinn nokkuð þægilegur áður en faraldurinn brast á, þó erfiðleikar hafi verið farnir að steðja að þegar á árinu 2019. Vaxtagjöld ríkissjóðs jukust verulega á árinu 2020, bæði vegna aukinna skulda og hærri verðbólgu og vaxtakostnaðar. Vaxtajöfnuður ríkissjóðs fór upp í að vera neikvæður um 80 ma.kr. á árinu 2020 eftir að hafa verið í kringum 50 ma.kr. á árunum 2019 og 2020.
Í fjárlögum árins 2023 er hins vegar gert ráð fyrir því að vaxtaajöfnuður batni um ca. 10 ma.kr. á árinu og verði í kringum 70 ma.kr. Í frumvarpinu er reiknað með að vaxtagjöld lækki nokkuð á árinu 2023, einkum vegna minni verðbólgu en var á árinu 2022. Í frumvarpinu er hins vegar reiknað með mikilli aukningu vaxtatekna A1-hluta ríkissjóðs vegna breytinga á reglum um eignaumsýslu. Þetta þýðir að vaxtajöfnuður A-1 hlutans batnar verulega, en áhrifin þurrkast úr í samstæðuuppgjöri ríkissjóðs. Þessar breytingar þýða í raun að tölur um vaxtamun A-1 hluta ríkissjóðs hafa tapað gildi sínu.
Stærstu málefnasvið ríkisútgjaldanna
Samsetning á útgjöldum ríkissjóðs hafa lítið breyst milli ára, sé litið til fjárlaga. Heilbrigðismál eru langstærsti útgjaldaliðurinn sem fyrr ásamt málefnum aldraðra og fjölskyldumálum. Stærsti einstaki málaflokkurinn er sjúkrahúsaþjónusta, og útgjöld vegna hennar lækka eilítið á milli ára, sem ekki þarf að koma á óvart í ljósi faraldursins. Hins vegar hækka aðrir liðir innan heilbrigðismála verulega, eins og lyf og lækningavörur og heilbrigðisþjónusta utan sjúkrahúsa sem hækka um 15-17% milli tveggja fjárlaga. Málefni aldraðra, örorku og fatlaðs fólks og fjölskyldumál hækka einnig umfram verðlagsþróun.
