Stór­auk­in út­gjöld til hern­að­ar- og varn­ar­mála um all­an heim

Hröð hernaðaruppbygging á allra síðustu misserum

Að meðaltali nema hernaðarútgjöld nú um 2,5% af vergri landsframleiðslu í heiminum og hafa ekki verið jafn umfangsmikil miðað við höfðatölu frá árinu 1990. Hlutfallslega hefur sóknin verið mest í Evrópu á síðustu árum og hvert einasta Evrópuríki, að Möltu undanskilinni, varði meiri fjármunum til málaflokksins árið 2024 en árið áður.

Hernaðarútgjöld Úkraínu um 43% af hernaðarútgjöldum Rússlands

Stærstan hluta aukinna hernaðarútgjalda í heiminum má rekja til aukinnar hervæðingar í Evrópu í kjölfar þess að Rússar réðust inn í Úkraínu árið 2022. Rússar bættu verulega í hernaðaruppbyggingu á síðasta ári og vörðu 38% meiru til málaflokksins árið 2024 en árið áður. Útgjöldin nema um 7,1% af vergri landsframleiðslu þar í landi. Samkvæmt SIPRI er talið að útgjöld Rússa kunni að vera vanmetin og í nýjustu skýrslum er tekið fram að mun meiri leynd ríki yfir hernaðaruppbyggingu Rússa heldur en fyrir innrásarstríðið. Þá segir að stór hluti hernaðarútgjalda Rússa í fyrra hafi farið í vopnakaup og niðurgreiðslu til vopnaframleiðenda, en auk þess hafi kostnaður vegna stuðnings og greiðslna til hermanna farið langt út fyrir áætlaðan útgjaldaramma.

Úkraína hefur stóraukið vopnaframleiðslu og nútímavætt hernaðaruppbyggingu frá upphafi innrásarstríðsins. Strax árið 2022 voru útgjöld til málaflokksins rúmlega sexfölduð frá árinu áður og árið 2023 jukust þau um helming frá árinu 2022. Hernaðar- og varnartengd útgjöld í Úkraínu nema heilum 34% af vergri landsframleiðslu og hlutfallið er hvergi hærra. Um 54% af ríkisútgjöldum í Úkraínu fara í hernaðarmál og skatttekjum er alfarið varið í varnar- og hernaðarmál. Önnur ríkisútgjöld eru fjármögnuð með fjárframlögum erlendra ríkja.

Eftir gríðarhraða hervæðingu í Úkraínu hefur hægt á og í fyrra jukust hernaðarútgjöld þar í landi aðeins um tæp 3%. Þótt útgjöldin aukist ekki á sama hraða og áður nýtur Úkraína áfram stuðnings erlendra ríkja. Framleiðslugeta vopnaframleiðenda í Úkraínu hefur líka aukist verulega, ekki síst með samstarfi við evrópska og bandaríska vopnaframleiðendur. Í fyrra námu hernaðarútgjöld Úkraínu um 43% af hernaðarútgjöldum Rússa.

Breytt landslag kallar á aukna hernaðaruppbyggingu í Evrópu

Nær öll evrópsk ríki hafa bætt verulega í útgjöld til hernaðarmála frá upphafi innrásarstríðsins í Úkraínu. Þá ýtir óvissa um afstöðu Bandaríkjanna til varnarsamstarfs enn frekar undir áherslu á hernaðaruppbyggingu í Evrópu. Þyngsta útgjaldabyrði til hernaðarmála í Vestur- og Mið-Evrópu er í Póllandi, þar sem um 4,2% af vergri landsframleiðslu fer í hernaðarmál. Pólland, sem hefur landamæri að Úkraínu, hefur sótt hratt í sig veðrið síðustu misseri og hernaðarútgjöld jukust um heil 31% á síðasta ári.

Þjóðverjar verja um helmingi hærri fjárhæð til hernaðarmála en Pólverjar, enda mun stærra hagkerfi. Hlutfall hernaðarútgjalda af landsframleiðslu Þýskalands er 1,9%, helmingi lægra en í Póllandi. Þýskaland er númer fjögur á lista yfir þær þjóðir sem verja mestum fjármunum til hernaðarmála í heiminum. Útgjöld til málaflokksins voru 28% hærri í fyrra en árið áður og ný ríkisstjórn hefur boðað stórsókn í hernaðaruppbyggingu. Þá er Þýskaland næststærsti einstaki bakhjarl Úkraínu á eftir Bandaríkjunum.

Bretar hafa einnig sótt fram á sviði hernaðaruppbyggingar undanfarið og útgjöld til málaflokksins námu 2,3% af vergri landsframleiðslu í fyrra. Bresk stjórnvöld stefna á að komast upp í 2,5% fyrir árið 2027, auk þess sem verulega hefur verið bætt í stuðning við Úkraínu. Aukin fjárútlát til hernaðarmála í Bretlandi kalla á breytta forgangsröðun þar í landi og ríkisstjórnin hefur tilkynnt að í staðinn verði dregið úr þróunaraðstoð, úr 0,5% af vergri landsframleiðslu í 0,3%.

Bandaríkin langstærst í hernaðarútgjöldum

Ekkert ríki kemst með tærnar þar sem Bandaríkin hafa hælana þegar kemur að hernaðarútgjöldum. Nær þúsund milljörðum bandaríkjadollara var varið til hernaðarmála á síðasta ári, 37% af öllum hernaðarútgjöldum í heiminum og 66% af hernaðarútgjöldum aðildarríkja NATO. Á síðasta ári vörðu bandarísk yfirvöld 3,4% af vergri landsframleiðslu til hernaðar- og varnarmála og forgangsröðuðu í takt við varnarstefnu landsins: lögðu áherslu á varnir gegn Rússum til skamms tíma og varnir gegn Kínverjum til lengri tíma.

Vopnakapphlaup í Mið-Austurlöndum í kjölfar harðnandi stríðsátaka

Ekkert land í heiminum bætti hlutfallslega jafnmikið í hernaðarútgjöld á síðasta ári og Ísrael. Útgjöldin jukust um 65% og nema 8,8% af vergri landsframleiðslu, næstmesta byrði hernaðarútgjalda á eftir Úkraínu. Líbanon tók líka hratt við sér eftir átök við Ísrael á landamærunum í suðri og hernaðarútgjöld jukust um 58% í fyrra. Íran dró aftur á móti úr hernaðarútgjöldum í fyrra og líklega höfðu viðskiptahömlur Bandaríkjanna sitt að segja. Þær hafa haldið aftur af olíuútflutningi landsins og Íranar hafa glímt við þráláta verðbólgu.

Búist við að NATO-viðmiðið hækki til muna

Leiðtogafundur NATO verður haldinn í lok júní og búist er við að viðmið um útgjöld aðildarríkja til hernaðar- og varnarmála verði hækkað úr 2% af vergi landsframleiðslu í allt að 5%. Bandaríkjaforseti hefur þrýst á NATO-ríki og hvatt til stóraukinna fjárframlaga til varnarmála. Haft hefur verið eftir Mark Rutte, framkvæmdastjóra NATO, að útfærslan gæti orðið á þann veg að miðað verði við 3,5% af vergri landsframleiðslu í bein framlög til hernaðarmála og 1,5% til viðbótar í uppbyggingu á varnartengdum innviðum sem á eftir að skilgreina nánar. Aðildarríkjum NATO hefur að meðaltali ekki tekist að uppfylla viðmiðið um að 2% af vergri landsframleiðslu skuli varið til varnarmála. Nýtt viðmið um 5% kallar því á verulega sókn í hernaðaruppbyggingu.

Kostnaðarsöm hernaðaruppbygging sem gæti aukið hagvöxt til skamms tíma

Ör hernaðaruppbygging síðustu ára hefur nú þegar sett mark sitt á ríkisrekstur hinna ýmsu Evrópuríkja. Pólland hefur til dæmis gefið út sérstök skuldabréf til að byggja upp varasjóð fyrir hernaðaruppbyggingu og Eistland hefur aukið hallarekstur verulega til að fjármagna hernaðaruppbyggingu. Hallarekstur í þágu hernaðarmála getur aukið verðbólgu og þrýst upp vaxtastigi. Breytt forgangsröðun getur komið illa við tekjulægri hópa eða jafnvel þróunarríki sem treysta á þróunaraðstoð, eins og frá Bretlandi. Að sama skapi er vandasamt og líklega óvinsælt að hækka skatta og gjöld til að fjármagna hernaðaruppbyggingu.

Hernaðaruppbygging fjölgar störfum og getur aukið hagvöxt til skamms tíma, sérstaklega í þeim löndum þar sem atvinnustig er lágt fyrir og efnahagslífið í lægð. Annars staðar gæti aukin áhersla á hernaðar- og varnarmál rutt úr vegi arðbærri fjárfestingu og veikt hagvaxtarhorfur til lengri tíma.

Óvíst hversu mikið Ísland vantar upp í 1,5%

Ísland er herlaust NATO-ríki og ver nær engum beinum fjármunum til hernaðar- og varnarmál. Til grundvallar stöðu Íslands í NATO liggur varnarsamningur milli Íslands og Bandaríkjanna frá árinu 1951. Þar er meðal annars kveðið á um afnot Bandaríkjanna á svæði við Keflavíkurflugvöll „til varnar landinu og þar með einnig til varnar svæði því, sem Norður-Atlantshafssamningurinn tekur til“.

Haft var eftir Kristrúnu Frostadóttur forsætisráðherra, eftir fund með Mark Rutte í maí sl., að Ísland myndi horfa til þess 1,5% viðmiðs sem sneri að útgjöldum til að styðja við varnir ríkisins með fjölbreyttum hætti. 1,5% af vergri landsframleiðslu Íslands árið 2024 nemur 69 milljörðum. Til að setja upphæðina í samhengi jafngildir hún árlegum fjárframlögum ríkisins til háskólamála, samkvæmt fjármálaáætlun 2026-2030. Mikilvægt er þó að hafa í huga að hluta af skuldbindingu um 1,5% hlýtur Ísland að uppfylla nú þegar og því er með öllu óvíst hversu mikið gæti þurft að bæta í.