5. kafli: Mjög hæg­ur vöxt­ur fjár­muna­mynd­un­ar á næstu árum

Fjárfestingarstigið í atvinnulífinu líklegast náð hámarki

Vöxtur fjárfestingar á síðustu árum hefur verið langt umfram hagvöxt og því hefur hlutfall atvinnuvegafjárfestingar af landsframleiðslu farið vaxandi. Á síðasta ári var hlutfall atvinnuvegafjárfestingar án stóriðju um 12,2% af landsframleiðslu og hefur hlutfallið ekki verið hærra á þessari öld ef frá er talið árið 2006, þegar það nam 13,1%. Til samanburðar var þetta hlutfall 4,3% árið 2009 en hefur aukist á hverju ári síðan.

Draga mun úr almennri atvinnuvegafjárfestingu

Við teljum að atvinnuvegafjárfesting muni ná tímabundnum toppi á þessu ári en að á næstu árum taki við lítils háttar samdráttur fjárfestingar. Fjárfesting verður þó áfram tiltölulega há í hlutfalli við landsframleiðslu. Við spáum 0,1% aukningu atvinnuvegafjárfestingar á þessu ári. Á næstu árum fer síðan að draga lítils háttar út fjárfestingu samkvæmt spánni. Samdrátturinn verður 2,8% á næsta ári og 2,4% árið 2020 og skýrist bæði árin af samdrætti í almennri atvinnuvegafjárfestingu, þ.e. fjárfestingu án skipa, flugvéla og stóriðju. Á síðasta ári spátímabilsins gerum við ráð fyrir 6,7% samdrætti.

Til viðbótar við neikvæð áhrif af minni almennri atvinnuvegafjárfestingu munu einnig koma til áhrif bæði af minni stóriðjufjárfestingu og minni fjárfestingu í skipum og flugvélum. Þá verður mesti kúfurinn af fjárfestingu í skipum og flugvélum að baki. Árið 2021 gerum við ráð fyrir að almenn atvinnuvegafjárfesting verði 8,7% af landsframleiðslu en sögulegt meðalhlutfall frá árinu 1970 er 8,3%.

Töluverð óvissa um þróun atvinnuvegafjárfestingar

Fjárfesting atvinnuveganna helst jafnan ágætlega í hendur við væntingar stjórnenda um framtíðina. Þeim mun bjartsýnni sem þeir eru á framtíðina þeim mun meiri er fjárfestingin að öðru jöfnu. Töluverð óvissa ríkir um þróun almennrar atvinnuvegafjárfestingar á næstu misserum og helgast það m.a. af verulega misvísandi vísbendingum. Þannig er mjög mikill munur á annars vegar mati stjórnenda á núverandi ástandi í efnahagslífinu og hins vegar væntingum þeirra.

Væntingar stjórnenda 400 stærstu fyrirtækja landsins til næstu 6 mánaða hafa hríðfallið á síðustu misserum. Frá því að Gallup hóf mælingar á þessari vísitölu árið 2002 hafa þær aldrei verið jafn lágar. Gildið á vísitölunni nú í september var 15,2 og 28,9 stig í júní. Til samanburðar var fyrra lágmark 35,7 stig í maí 2009. Þá ríkti mjög djúp kreppa í hagkerfinu og gríðarleg óvissa á flestum sviðum atvinnulífsins. Ástæður þessarar miklu svartsýni liggja ekki í augum uppi en líklegast er þetta sambland ýmissa þátta, þ.m.t. áhyggjur af næstu kjarasamningnum. Viðhorf stjórnenda til núverandi efnahagsástands hefur einnig dalað og mældist 157,8 stig í september en fara þarf aftur til júní 2015 til að finna lægra gildi. Mjög líklegt er að þessar slöku væntingar muni hafa neikvæð áhrif á fjárfestingarákvarðanir í atvinnulífinu á næstu misserum.

Svigrúm til aukinna fjárfestinga áfram gott

Þrátt fyrir að þróun væntinga og mat á núverandi stöðu bendi til þess að draga muni úr fjárfestingu hefur svigrúm og geta atvinnulífsins til aukinnar fjárfestinga sjaldan verið jafn góð og nú. Þannig hefur eiginfjárstaða fyrirtækja aldrei verið hagstæðari og skuldsetning í hlutfalli við undirliggjandi rekstur er með allra lægsta móti.

Hvaða áhrif hafa gengisbreytingar á fjárfestingu í hagkerfinu?

Styrkur krónunnar og framtíðarþróun hennar eru lykilþættir þegar kemur að ákvörðun um fjárfestingar hjá mörgum fyrirtækjum. Sögulega séð hefur almenn atvinnuvegafjárfesting fylgt gengisþróun krónunnar nokkuð vel. Þannig hafa jafnan farið saman aukin fjárfesting og styrking krónunnar. Bæði með þeim hætti að aukin fjárfesting komi á sama tíma og styrking krónunnar en einnig að aukin fjárfesting fylgi styrkingu krónunnar eftir með u.þ.b. eins árs töf. Ástæðuna fyrir þessu sambandi má meðal annars rekja til þess að mjög stór hluti atvinnuvegafjárfestingar er keyptur erlendis frá. Gengisstyrking krónu lækkar því fjárfestingarkostnað í krónum talið og því hafa margir nýtt sér þau tækifæri sem falist hafa í sterkari krónu til að auka fjárfestingu.

Allt bendir til þess að krónan verði veikari á þessu ári en í fyrra og mun það hafa sín áhrif til samdráttar atvinnuvegafjárfestingar á næsta ári. Á þessu og næstu árum gerum við ráð fyrir lítils háttar veikingu krónunnar og mun það hafa sín áhrif til minnkandi atvinnuvegafjárfestingar.

Flugvélarfjárfestingar verða minni en áður spáð

Bæði Icelandair og WOW air hafa fjárfest umtalsvert í flugvélum á síðustu árum en í þessum efnum hefur þó borið meira á WOW air. Samkvæmt samningum Icelandair við Boeing stóð til að Icelandair myndi fjárfesta fyrir nokkra tugi milljarða króna í nýjum þotum á næstu árum. Töluverð óvissa ríkir nú um að hve miklu leyti þessar vélar verða keyptar eða leigðar. Einungis vélar sem keyptar eru eða teknar á kaupleigu færast sem fjárfesting í þjóðhagsreikninga.

Fjárfestingaráform Icelandair hafa tekið breytingum á síðustu misserum þannig að svo virðist sem áform um að kaupa vélar hafi sveigt meira í áttina að því að leigja þær. Þannig ákvað Icelandair árið 2016 að fjórar Boeing vélar sem félagið hafði áður ráðgert að kaupa á árunum 2018 og 2019 yrðu þess í stað leigðar. Í samræmi við þá ákvörðun höfum við fært fjárfestingu Icelandair í þessum vélum niður á næstu árum.

Miklu fjárfestingartímabili í fiskiskipum ekki lokið

Á síðasta ári kom til einhver mesta fiskiskipafjárfesting hér á landi í sögunni en alls voru keypt skip fyrir um 22,3 milljarða króna. Upphaflega var gert ráð fyrir að hluti þeirra skipa myndi koma til landsins árið 2016 en vegna tafa við smíðarnar færðist fjárfesting að hluta til yfir á árið 2017. Þeirri fjárfestingarhrinu sem staðið hefur yfir í fiskiskipum á síðustu árum er þó ekki lokið. Í desember síðastliðnum var samið um smíði á sjö nýjum togurum sem verða smíðaðir í Noregi og afhentir á næstu árum. Samherji og Síldarvinnslan hafa þessu til viðbótar samið við danska skipasmíðastöð um smíði á tveimur uppsjávarskipum og ráðgert er að þau verði afhent árið 2020. Þessar fjárfestingar, ásamt fjárfestingum síðustu ára, munu hafa töluverð áhrif til endurnýjunar fiskiskipaflotans og lækka meðalaldur hans verulega.

Tafir á stóriðjufjárfestingu

Spá okkar um stóriðjufjárfestingu hefur tekið litlum breytingum á undanförnum misserum. PCC á Bakka við Húsavík hefur tekið til starfa og er langstærstum hluti fjármunamyndunar vegna þeirrar verksmiðju lokið. Spá okkar um uppbyggingu Thorsil hefur færst yfir á næsta ár. Við teljum að töluverð óvissa ríki um þá framkvæmd. Ekki er loku fyrir það skotið að fjárfesting í United Silicon verði færð niður að einhverju leyti í þjóðhagsreikningum Hagstofunnar, enda liggur starfsemi fyrirtækisins niðri og óvíst hvort og þá hvenær starfsemi hefst að nýju. Um það hefur hins vegar ekki verið tekin nein ákvörðun og munum við því ekki færa fjárfestingu í United Silicon niður að svo stöddu.

Íbúðafjárfesting á fleygiferð

Eftir tiltölulega litla aukningu allt frá fjármálakreppunni 2008 hefur vöxtur íbúðafjárfestingar verið mikill síðustu tvö ár, um 26% árið 2016 og um 18% árið 2017. Í fyrra nam íbúðafjárfesting 3,8% af vergri landsframleiðslu (VLF). Breytingin á milli annars ársfjórðungs 2017 og 2018 var 19% og var 30% milli ársfjórðunganna þar á undan. Íbúðafjárfesting fór hæst í 6,6% á árinu 2007 og var að meðaltali 3,9% frá aldamótum fram til 2007.

Samkvæmt tölum Hagstofunnar var lokið við að byggja um 1.770 íbúðir á landinu öllu á árinu 2017 og bygging hafin á um 2.800 íbúðum á því ári. Þetta er mikil fjölgun frá árinu 2016, sérstaklega hvað varðar byggingar sem byrjað var að reisa. Auknar íbúðabyggingar einskorðast ekki við höfuðborgarsvæðið heldur hefur byggingarstarfsemi aukist um allt land, ekki síst í nágrannasveitarfélögum höfuðborgarsvæðisins.

Viðvarandi upplýsingaskortur

Lítið miðar í þá átt að gefa út áreiðanlegar, opinberar upplýsingar um byggingarstarfsemi hér á landi og væntanlegt framboð húsnæðis og virðist sem sveitarfélögin kjósi að gera slík gögn ekki opinber. Bestu heildarmyndina af ástandi byggingarmarkaðarins má sjá í talningum Samtaka iðnaðarins (SI) á húsnæði í byggingu sem framkvæmd er tvisvar á ári.

Samkvæmt tölum SI má vænta þess að framundan sé aukið framboð á fullbúnum íbúðum. Talningar og greiningar SI benda til einhverrar aukningar næstu tvö árin en að síðan muni hægja á. Íbúðir í byggingu voru 5,6% af heildarfjölda íbúða á höfuðborgarsvæðinu í ársbyrjun þessa árs en hlutfallið var 4,7% í mars.

SI áætlar að í ár verði 2.084 íbúðir fullbyggðar sem fæli í sér 2,4% fjölgun íbúða á höfuðborgarsvæðinu í ár, en aukningin var 1,5% í fyrra.

Mikil umræða hefur verið um skort á minni og ódýrari íbúðum. Svo virðist sem hægt hafi gengið að fjölga hlutfallslega minni íbúðum í byggingu. Þannig sýna gögn um seldar íbúðir að nýjar íbúðir sem seljast eru mun stærri en eldri íbúðir sem hafa verið seldar. Þó virðist sem munurinn hafi minnkað nokkuð á þessu ári og ætti það að einhverjum hluta að svara þörfum markaðarins. Að mati Hagfræðideildar er þó ákveðin hætta á því að stór hluti fullbyggðra íbúða sé of stór og dýr fyrir þarfir markaðarins í dag. Framboð íbúða er að aukast mikið og því er ákveðin hætta á að illa muni ganga að selja mikið magn af íbúðum sem eru að jafnaði stærri en þær íbúðir sem mest þörf er fyrir.

Hagfræðideild spáir áframhaldandi mikilli íbúðafjárfestingu og að hún aukist um 25% í ár, um 5% á árinu 2019, 10% á árinu 2020 og 5% á árinu 2021. Íbúðafjárfesting var um 3,7% af VLF í fyrra og reiknað er með að hlutfallið hækki og verði komið um og yfir 5% á árunum 2020 og 2021.

Mikil aukning í fjárfestingu hins opinbera

Heildarfjárfestingar ríkis og sveitarfélaga jukust um 23,4% árið 2017 eftir að hafa nánast staðið í stað næstu tvö ár þar á undan. Hlutur opinberra fjárfestinga af vergri landsframleiðslu (VLF) hækkaði í tæplega 3,2% á síðasta ári, úr 2,6% árið 2016. Hlutfallið hefur ekki verið hærra frá árinu 2010 þegar það var um 3,3%.

Aukin fjárfesting í innviðum samfélagsins er eitt þeirra mála sem eru efst á dagskrá sitjandi ríkisstjórnar. Samkvæmt nýrri fjármálaáætlun ríkisstjórnarinnar munu opinberar fjárfestingar aukast mikið á næstu árum og ná hámarki á árinu 2019. Helstu verkefni sem eru í gangi og stefnt er að eru bygging nýs Landspítala, átak í samgöngumálum, kaup á þyrlum fyrir Landhelgisgæsluna, ný Vestmannaeyjaferja og uppbygging hjúkrunarheimila. Að auki benda fjárhagsáætlanir sveitarfélaga almennt til aukinna fjárfestinga þeirra. Í fjármálaáætlun er gert ráð fyrir að hluti arðgreiðslna frá fjármálafyrirtækjum, sem eru að hluta eða að fullu í eigu ríkisins, renni til samgönguframkvæmda.

Sveitarfélög koma sterk inn

Sé litið til þróunar fjárfestingar á fyrri hluta ársins má sjá að fjárfestingar ríkissjóðs hafa dregist saman á síðustu tveimur ársfjórðungum, en það er að hluta til vegna þess að fjárfestingar ríkissjóðs voru óvenju miklar á fyrstu tveimur ársfjórðungum ársins 2017. Góður vöxtur hefur hins vegar verið í fjárfestingum sveitarfélaganna á síðustu misserum.